Pitera Romuald, pseud. i krypt. Ratepi, R. P. (1901–1967), literat, uczestnik powstań śląskich. Ur. 7 I w Szufnarowej na Rzeszowszczyźnie, był synem Andrzeja i Marii z Pawelców, nauczycieli. Ojciec «pochodził z rodu zaciężnych żołnierzy, przez osiem pokoleń służących w polskich wojskach królewskich», matka – ze śląskiej rodziny zamożnych chłopów (gburów) spod Rybnika. Ukończywszy ludową szkołę w Szufnarowej, przeszedł P. do gimnazjum do Jasła. Stąd – w wyniku zajścia z nauczycielem – był zmuszony przenieść się w r. 1917 do II Gimnazjum w Rzeszowie. W l. 1916–18 należał do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Gimnazjum opuścił 30 X 1918 jako uczeń VIII klasy i od 1 XI 1918 do 9 IX 1919 służył jako ochotnik w baterii zapasowej 1 Pułku Artylerii Polowej Legionów; brał udział w walkach pod Przemyślem, Lwowem, Chyrowem, Stanisławowem, Niżniowem i nad Zbruczem. Zapewne w r. 1919 zdał maturę (w II Gimnazjum w Rzeszowie?), w t. r. wymówiwszy się od przydziału do szkoły oficerskiej w Poznaniu – pojechał do Lwowa i zapisał się tu na Wydział Mechaniczny Politechniki. W kwietniu r. n., zgodnie z uchwałą studenckiej Bratniej Pomocy, miał do wyboru albo jechać na front, albo na tereny plebiscytowe. Zdecydował się na służbę w POW Górnego Śląska (1920–1). W II powstaniu śląskim był adiutantem na powiat toszecko-gliwicki. Następnie w Dowództwie Obrony Plebiscytu został adiutantem na pow. katowicki. W III powstaniu śląskim był adiutantem podgrupy Walentego Fojkisa, potem 1 p. piechoty. Od 1 VI 1921 przeszedł na stanowisko zastępcy dowódcy pułku (którym przejściowo dowodził w walkach o Górę św. Anny). Przez cały ten czas używał pseud. będącego anagramem jego własnego nazwiska (Ratepi); oficjalne dokumenty przedstawiały go jako artystę-malarza. Zdemobilizowany 21 VII 1921, powrócił do studiów politechnicznych.
P. debiutował w r. 1922 opowiadaniami satyrycznymi w „Kurierze Lwowskim”. Absolutorium na Politechnice uzyskał w r. 1925. Wkrótce potem podjął pracę zawodową w Katowicach w Koncernie «Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych S. A.». Z jego pomysłu i dzięki jego dobrym stosunkom z władzami powstał kabaret «Rarytas». We wrześniu 1939 zmobilizowany jako porucznik rezerwy walczył w 76 i później w 86 p. piechoty w Armii «Kraków». Z niewoli niemieckiej zbiegł do Francji, gdzie dostał przydział do 6 batalionu Centrum Szkół Piechoty w Coëtquidan. Po ewakuacji wojsk polskich na wyspy brytyjskie służył w Szkocji w 2 batalionie 1 Samodzielnej Brygady Strzelców (1941), potem w 3 batalionie 1 dywizji grenadierów jako dowódca plutonu przeciwpancernego. W r. 1942 uzyskał bojowy znak spadochronowy. Od r. 1944 miał przydział do Centralnego Wyszkolenia Grup Technicznych do Edynburga. Do stopnia kapitana został awansowany 1 I 1945. W jednej z opinii oficerskich (podpisanej w lutym 1941 przez gen. Gustawa Paszkiewicza) jest P. scharakteryzowany jako «wybitnie inteligentny, umysł żywy, ruchliwy, … charakter ustalony, spokojny, wyjątkowy spryt, skrupulatny, towarzyski».
Do Polski P. wrócił z początkiem lutego 1946. Otrzymał pracę w «Żelazohurcie» w Bytomiu. Niebawem doszedł do stanowiska zastępcy naczelnego dyrektora «Centrostalu» w Katowicach. W lipcu 1949 został aresztowany pod zarzutem szpiegostwa, a następnie oskarżony na podstawie tzw. małego kodeksu karnego i skazany na 8 lat więzienia. Odsiadywał wyrok w Katowicach i w Sosnowcu. W wyniku rewizji procesu wyszedł na wolność po 26 miesiącach. Zatrudniony w przedsiębiorstwie urządzeń dźwigowych w Katowicach, przeczekał do r. 1957, by objąć etat redaktora w wydawnictwie «Śląsk». Od r. 1958 pracował w katowickim oddziale „Słowa Powszechnego”. Przeniósł się do Warszawy w r. 1959 na stanowisko dyrektora Instytutu Wydawniczego «Pax» i był nim do r. 1962. Później – do emerytury w r. 1966 – pozostawał jako redaktor w tymże wydawnictwie.
Piórem po trosze parał się P. przez całe życie, lecz nasilenie tej literackiej twórczości przejawiło się w trzech zwłaszcza okresach: studenckim, wojskowym w Szkocji (m. in. udział autorski w szopkach) i – od r. 1957. Jeśli zatem nie liczyć drobnych utworów satyrycznych, pisarstwu poświęcił się dopiero, gdy zaprzestał być czynny jako oficer i jako inżynier. Zaczynał w tej trzeciej fazie od tłumaczeń z angielskiego, od udziału w zbiorowych wydawnictwach tyczących się powstań śląskich, od prac na koniec popularyzatorskich (w rodzaju Czy Hitler mógł zdobyć Londyn?, W. 1962). Stopniowo wypracował własny rodzaj autobiograficznej gawędy. Tak powstała, ułożyła się, niezamierzona tetralogia: opowieść o latach młodości Życie na wyrost (W. 1962), częściowo dokumentarny, odnoszący się do powstań śląskich i stanowiący cenne źródło Gniew (W. 1965) i pośmiertnie wydana opowieść biograficzna o kampanii wrześniowej Samotny oddział (W. 1968) oraz wspomnienia z okresu 1939–45 Podróżni z bronią (W. 1963). Natomiast mniej udaną próbą stworzenia literackiej fikcji stała się powieść Winnica Joanny (W. 1965), której bohaterem jest Lubuszanin, uciekinier z armii niemieckiej. Inna powieść Trzynaście dni (W. 1968) beletryzuje polskie przygody żołnierskie we Francji 1940 r. P. zamierzał spisać Żywoty dziadowskie, osnute na folklorze Rzeszowszczyzny. Z autorów, których przekładał, wyraźnie upodobał sobie J. F. Powersa; przygotował po polsku jego zbiór opowiadań Śmierć faworyta (W. 1960). Zostawił w rękopisie m. in. Opowieść o leutnancie Sven Hasselu – rzecz o głośnym autorze książki The Legion of the Damned. Autobiograficzne gawędy P-y ukazują człowieka lubiącego smak ryzyka i przygody, kogoś o niewątpliwym poczuciu sytuacyjnego komizmu, acz nie zawsze dowcipnego.
W r. 1964 P. został członkiem Związku Literatów Polskich. Zmarł 9 XII 1967 w Warszawie i został pochowany na Powązkach Wojskowych. Był odznaczony Krzyżem Walecznych, Medalem Niepodległości, a pod koniec życia Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Ożeniony (od 11 VII 1925) z Jadwigą ze Sroczyńskich (ur. 1902), miał z nią troje dzieci: Marię-Magdalenę (ur. 1926), Barbarę (ur. 1928), lekarza, oraz Andrzeja (ur. 1936), plastyka.
Fot. w: Pitera R., Trzynaście dni, W. 1968; Fot. zbiorowa w: Ludyga-Laskowski J., Zarys historii trzech powstań śląskich 1919–1920–1921, W. 1973; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy) S. II, t. II (Alicja Szałagan); Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1954/5 i n.; – Chudek J., R. Pitera, „Roczn. Liter.” 1968 (nekrolog); Grygiel J., Związki żywe i trwałe [P-y z Rzeszowszczyzną], „Widnokrąg” (dod. do „Nowin Rzeszowskich”) 1965 nr 40; tenże, Życie na wyrost „Widnokrąg” (dod. do „Nowin Rzeszowskich”) 1968 nr 1 (fot.); Witkowscy H. i L., Kedywiacy, W. 1973 (tu fot. zbiorowa, nie podpisana, w Szkocji po s. 160); Zieliński S., Pamiętać, ale jak? (o Samotnym oddziale), „Kultura” 1968 nr 7; Zyga A., Strzyżów i okolice w literaturze, w: Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, Rzeszów 1980 s. 444, 450–2 (fot.); Żukrowski W., Przedmowa do: Życie na wyrost, W. 1962; – Sprawozdanie Dyrekcji C.K. Gimnazjum w Jaśle za r. szk. 1911/12, Jasło 1912; toż za l. 1912/13–1916/17; Sprawozdanie Dyrekcji II Gimnazjum w Rzeszowie za r. szk. 1917/18, Rzeszów 1918; toż za r. 1918/19; Surówka B., Było – minęło, Kat. 1980 s. 136; – „Życie Warszawy” 1967 nr 295, 296; – Urząd Stanu Cywilnego w Strzyżowie: Akt małżeństwa nr 7/1925; Urząd Stanu Cywilnego Warszawa-Mokotów: Akt zgonu nr 1502/V-67; – Dokumenty osobiste (w tym wojskowe) w posiadaniu rodziny w Warszawie; – Informacje Jadwigi Piterowej.
Andrzej Biernacki